نخل‌گردانی یکی از آیین‌های سنتی عزاداری در ایران است که در شهرها و روستاهای مختلف ایران در دهه‌ی اول ماه محرم برگزار می‌شود.
کاشان
نخل‌گردانی در کاشان از سنت‌های باسابقه است. هر یک از محله‌های کاشان نخلی داشته است که آن را در حسینیه‌ی محل نگهداری می‌کردند و به نام آن حسینیه یا محله می‌خواندند. بزرگترین نخل کاشان را نخل حسینیه‌ی سرپره نوشته‌اند.
در کاشان مراسم نخل‌گردانی را در شب عاشورا، روز عاشورا و شب هفت امام (شب شانزدهم محرم) برگزار می‌کنند. پیش از مراسم نخل‌گردانی، نخل را با پوششی سیاه می‌پوشانند و نوار پارچه‌ای پهن سبزرنگی اطراف آن می‌پیچند و با پارچه‌های ترمه و زربفت، آیینه، چراغ، خنجر، شمشیر و سپر می‌آرایند. آنگاه دستاری سبز به نشانه‌ی عمامه‌ی امام حسین (ع) بر سر جبهه‌ی پیشین نخل می‌گذارند.
دسته‌های عزادار هر محله در شب عاشورا و شب هفت امام، نخل را بر می‌دارند و در حال سینه‌زنی و نوحه‌خوانی در محله‌های قدیمی شهر، تکایا، حسینیه‌ها و زیارتگاه‌ها می‌گردانند. در روز عاشورا، نخل را با شکوه بسیار حرکت می‌دهند و به بازار و زیارت امامزاده حبیب ابن موسی می‌برند و دوباره به جایگاهش در حسینیه باز می‌گردانند. دسته‌ی حامل نخل سرپره، چلچراغی بزرگ در پی نخل با خود حمل می‌کنند. کسانی که کوسفند یا گاوی نذر نخل کرده‌اند، آن را پای نخل و در صحن امامزاده سر می‌برند و نذرشان را ادا می‌کنند. در برخی از آبادی‌های کاشان و نراق، رسم است که در شهادت امیرمؤمنان علی (ع)، در روز ۲۱ ماه رمضان و در سالگرد رحلت پیامبر (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) در ۲۸ ماه صفر نیز نخل‌گردانی می‌کنند.
میبد
مراسم نخل‌گردانی در میبد با شکوه و جلال خاصی برگزار می‌شود. هر محله‌ی میبد نخلی دارد که آن را با شیوه‌ای خاص و متناسب با سلیقه‌ی فرهنگی مردم محل می‌بندند و در روزهایی معین از میدان (حسینیه) محله برمی‌دارند و به مکانی مقدس یا گورستان می‌برند و بر می‌گردانند. در ادامه خلاصه‌ای از گزارش مفصل محمد سعید جانب‌الهی از نخل‌گردانی محله‌ی فیروزآباد، از محله‌های بزرگ و معروف میبد، نقل می‌شود.
مراسم حمل نخل در فیروزآباد
محله‌ی فیروزآباد به دو محله‌ی کوچک سربالا و دروگ تقسیم شده است. میدان (حسینیه) فیروزآباد در محله‌ی دروگ قرار دارد ولی نخل فیروزآباد متعلق به محله‌ی سربالا است. این نخل، برخلاف نخل‌های محله‌های دیگر که در میدان نگهداری می‌شوند، بنابر وصیت واقف آن، بیرون از میدان دروگ و در جایگاه ویژه‌ای در محله‌ی سربالا قرار دارد. بعدازظهر روز اول محرم، مردم محله‌ی دروگ، نخل را از محله‌ی سربالا به میدان محله‌ی خود می‌آورند و عصر عاشورا، مردم سربالا آن را به جایگاه اصلی‌اش بر‌می‌گردانند. مراسم آوردن و بردن نخل و شیوه‌ی نخل‌بندی و نخل‌گردانی چنین است:
ابتدا طبال‌ها و شیپورچی‌ها با طبل و شیپور مردم را خبر می‌کنند تا در محل نگهداری نخل در محله‌ی سربالا جمع شوند. وقتی مردم جمع شدند نخل را به فضای باز می‌آورند و مردم در مقابل نخل روی زمین می‌نشینند. آنگاه بابای نخل (هر نخل یک یا دو بابا دارد) از نخل بالا می‌رود و روی پاده‌ی (پایه) نخل می‌ایستد و فاتحه می‌خواند و نام همه‌ی باباهای پیشین نخل را که از آبا و اجداد او هستند، یاد می‌کند. با ذکر هر نام مردم برای آمرزش آن بابا فاتحه می‌خوانند. بعد از فاتحه‌خوانی، مجددا طبل و شیپور می‌نوازند و زمان بلندکردن نخل را به مردم خبر می‌دهند. با شنیدن این خبر، جوانان و مردان نیرومند حاضر در آنجا، زیر نخل می‌روند. مردانی هم که قادر به زیر نخل رفتن نیستند هر یک کاری انجام می‌دهند. عده‌ای کفش و لباس کسانی را که زیر نخل رفته‌اند جمع‌آوری می‌کنند و عده‌ای دیگر، سنگ و پاره‌آجرهای سر راه نخل‌کشان را جمع می‌کنند و به کناری می‌افکنند.
نخل را که بلند کردند، دسته‌ی موزیک با طلایه‌ی عَلَم و عَلَم‌نَمَد به‌دستان به حرکت در می‌آید. علم‌نمد، نشان مخصوص مردم این محله است که آن را در پیشاپیش نخل حرکت می‌دهند. بالای نخل دو بابای نخل می‌نشینند و در طول راه موانعی مثل سیم برق یا شاخه‌ی درخت و نظایر آنها را از سر راه نخل کنار می‌زنند.
نخل را در حالی که مردان و دسته‌ی موزیک در جلو و زنان در عقب همراهی می‌کنند از کوچه‌های تنگ و باریک محله‌ی فیروزآباد عبور داده به میدان بزرگ محله‌ی دروگ می‌آورند. در میدان سه بار آن را می‌گردانند و پس از آن در گوشه‌ای از میدان به زمین می‌گذارند و در مقابل آن به «جوش زدن» (عزاداری) می‌پردازند. در این هنگام یک نفر که به او «توجوشی‌خوان» می‌گویند بالای نخل می‌رود و مردم همراه با او عزاداری می‌کنند. نوحه‌خوانی را تا زمانی ادامه می‌دهند که چاووشی‌خوان نشسته درون نخل شروع به خواندن می‌کند.
به هنگام چاووشی‌خوانی، مردم آرام روی دو پا می‌نشینند و دست بر پیشانی می‌گذارند و غمگینانه سر به زیر می‌اندازند. این حالت تا زمانی که توجوشی‌خوان دوباره «یا حسن» و «یا حسین» گویان شروع به خواندن نوحه برای یکی دیگر از شهدای کربلا می‌کند، ادامه می‌یابد. به همین ترتیب برای تمام شهدای دشت کربلا نوحه‌خوانی می‌کنند. در فواصل هر نوحه نیز، چاووشی‌خوان، چاووشی می‌خواند.
نخل‌بندی
بستن نخل از روز دوم محرم شروع می‌شود و دو تا سه روز طول می‌کشد. برای انجام این کار در قدیم بچه‌ها نقش زیادی داشتند. همه‌ی اسباب و زیورهای نخل را که شامل صدها شیء سبک و سنگین است با نخ‌هایی که بچه‌ها از خانه‌ها یا از محل نذورات مردم جمع‌آوری می‌کردند به نخل می بستند.
بچه‌ها برای جمع‌آوری «دُومی» (نخ پنبه‌ای ریسیده با چرخ نخ‌ریسی) از صبح روز دوم محرم در دسته‌های چند نفری و علم به دست در کوچه‌های محله می‌گشتند.
بچه‌ها پس از جمع‌آوری دومی و نخ، آنها را به میدان می‌آوردند. در آنجا یک نفر نخ‌ها را در اندازه‌های لازم می‌برید و می‌تابید و با رنگ‌های سبز و زرد، رنگ می‌کرد. البته در سال‌های اخیر این رسم انجام نمی‌شود و نخ مورد نیاز را از بازار تهیه می‌کنند.
بابای میدان و بابای نخل با کمک و همراهی چند بابای میدان‌های دیگر میبد نخل را چنین می‌بندند:
۱. آینه‌بندی: اطراف نخل را با آیینه‌هایی که مردم داده‌اند می بندند. یک آینه هم روی نخل نصب می‌کنند.
۲. شمشیربندی: به موازات آیینه‌ها و به همان ترتیب اطراف نخل شمشیر می‌بندند.
۳. بستن دشنه یا خنجر چوبی و تعدادی خنجر آهنی و فولادی.
۴. بستن سنج در حد فاصل میان شمشیرها و دشنه‌ها.
۵. بستن سپر در فضاهای باز میان شمشیر و دشنه.
۶. سبر (صورت گویشی و مقلوب سرو): پیکره‌ی چوبی سرومانندی است که شاخ و برگ‌های آن نیزه‌های کوچکی هستند که آنها را به یکدیگر چسبانده‌اند. این نیزه‌ها را نمادی از تیرهایی می‌دانند که به پیکر امام حسین (ع) زده‌اند. سبر را روی سطح جبهه‌ی جلوی نخل وصل می‌کنند.
۷. بستن یک طوق فلزی به شکل چلیپا در بلندترین قسمت نخل.
۸. بستن پیاله‌زنگی‌های برنجی کاسه‌مانند به میله‌ها و ستون‌های نگه‌دارنده، در میان نخل و حد فاصل دو صفحه.
۹. علم‌بندی: اطراف نخل را یک علم یا پرچم کوچک به رنگ سبز و مشکی می‌بندند.
۱۰. سیاه‌پوش کردن قسمت‌های میانی نخل با چند چادر مشکی.
پس از بستن نخل، نخل را تا روز عاشورا در میدان نگه می‌دارند. در شب‌های هشتم و نهم محرم، پس از پایان مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی، نخل را بلند می‌کنند و دو تا سه بار دور میدان می‌چرخانند و روز عاشورا نخل را بر می‌دارند و در محله می‌گردانند.
نخل‌گردانی
روز عاشورا نخل را از میدان بیرون می‌برند و در محله می‌گردانند. در گذشته که خیابانی در میبد نبود، نخل را در تمام مسیر از کوچه‌های تنگ و باریک می‌گذراندند و بارها در طول مسیر، نخل را زمین می‌گذاشتند.
هنگام بلند کردن نخل، کسانی که نذر دارند جلوی نخل در یک صف می‌ایستند و گوسفندهایی را سر می‌برند. در مسیر حمل نخل، مردم هر محله به آن ادای احترام می‌کنند. برخی از بالای پشت بام خانه‌شان، گلاب یا نقل روی نخل می‌ریزند.
پس از بازگرداندن نخل به محل اولیه و پایان مراسم نخل‌گردانی روز عاشورا، بخش عمده‌ی آرایه‌ها و زیورهای نخل را باز می‌کنند. در صورتی که در محله‌های دیگر میبد که نخل را از میدان‌های محله‌شان بیرون نمی‌برند، آنها را داخل همان میدان می‌گردانند، آرایه‌بندی‌های آنها را هم در آخر ماه صفر باز می‌کنند.
زواره
در شهر زواره مراسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی سابقه‌ای طولانی دارد. در این شهر کهن، نخل را دو بار در سال، یک بار در آستانه‌ی ماه محرم و یک بار دیگر در آستانه‌ی ماه صفر می‌بندند. در این دو ماه سوگواری، نخل‌بندان، نخل را که در صفه‌ای مشهور به صفه‌ی نخل قرار دارد با چارقد و پارچه‌های الوان و بیرق و علم می‌آرایند. روی تخت چوبی جلوی نخل، چند چراغ و آیینه و اشیای زینتی می‌گذارند و بیرق‌های صفه را که حدود ۱۵ بیرق است و بر سر هر یک طوق و پنجه‌ای فلزی است نصب و تزیین می‌کنند. در دو طرف راست و چپ نخل، دو بیرق بزرگتر و بلندتر از بیرق‌های دیگر قرار می‌دهند. این بیرق‌ها را گوشواره‌ی نخل می‌نامند. از ارکان دیگر نخل یک علم کوچک طوق‌دار در جبهه‌ی جلو و بالای نخل و دو علم بزرگ طوق‌دار مشبک دیگر در اطراف آن است.
گرداندن نخل
هر سال نخل را چهار بار، شب تاسوعا، شب عاشورا، بعدازظهر عاشورا و پیش از شروع تعزیه‌ی امام حسین (ع) و روز ۲۸ صفر و پیش از آغاز تعزیه‌ی امام حسن مجتبی (ع) بلند می‌کنند و می‌گردانند. مراسم گرداندن نخل در عصر عاشورا باشکوه‌تر از مواقع دیگر است. در این مراسم، ابتدا در پای صفه‌ی نخل، حدود نیم ساعت دهل و سنج می‌نوازند.
در حمل نخل، گرفتن چهار پایه‌ی جلوی نخل، به سادات اختصاص دارد. پایه‌ها و دستگیره‌های دیگر را کشاورزان در حالی که پابرهنه هستند و یا حسین می‌گویند، بر دوش می‌گیرند.
پس از پایان مراسم گرداندن نخل و پیش از گذاشتن نخل در صفه‌ای که مشرف به تخت حسینیه است، چند بار نخل را به دور خود می‌چرخانند و با نوای تند و پی‌درپی دهل و سنج، آن را در صفه قرار می‌دهند و علم و بیرق‌ها را در اطرافش نصب می‌کنند.
سمنان
در گذشته شهر سمنان را در ایام محرم به سه محله‌ی بزرگ تقسیم می‌کردند. هر یک از این سه محله کانون تکیه‌های متعدد بود. تکیه‌ها را پیش از فرا رسیدن ماه محرم تزیین می‌کردند. به این ترتیب که بر سر هر تکیه چادری می‌افراشتند و کف آن را با قالی و قالیچه فرش می‌کردند و دیوارها، طاق‌نماها و صفه‌های تکیه را با پرده‌های مخمل، حریر، پارچه‌های سیاه، کتیبه و شمایل ائمه تزیین می‌کردند.
هر یک از تکایای سمنان نخلی مخصوص عزاداری مردم محل داشت. مردم هر محله نخل تکیه‌ی خود را که به آن تکه‌پارچه و دستمال و نخ فراوان دخیل بسته بودند، بعدازظهر روز نهم محرم بلند می‌کردند و همراه با دسته‌ی سینه‌زن از کوچه‌های محل می‌گذراندند. پس از پایان مراسم، دسته‌ها نخل‌هایشان را به تکیه‌های خود باز می‌گرداندند و شب عاشورا، پای آنها شمع‌های قدی روشن می‌کردند که تا صبح بسوزد.
دخیل بستن و نذر و نیاز کردن به نخل‌ها، میان زنان سمنانی رواج زیادی داشت.
تهران
تا چندی پیش مردم برخی از محله‌های تهران از جمله محله‌های بزرگ و معروف چاله‌حصار، تجریش، امامزاده یحیی و چیذر در عاشورای حسینی مراسم نخل‌گردانی ترتیب می‌دادند. نخل‌ها را در تکیه‌های محله نگهداری می‌کردند. یکی دو روز مانده به عاشورا، آنها را سیاه‌پوش می‌کردند و با چند طاق شال ترمه، قالیچه‌ی نفیس، آینه، فانوس، چراغ و لاله، شمایل، بیرق‌های کوچک و بزرگ، کشکول، خنجر، شمیر، سپر، عمامی، شال و ردا، نظرقربانی، چهل بسم الله و زیورهای دیگر می‌آراستند. روز عاشورا نخل‌های سیاه‌پوش آرایه‌بندی شده را همراه دسته‌های عزادار از تکیه‌ها بیرون می‌آوردند و در کوچه و بازار می‌گرداندند.
بنا بر گزارش جعفر شهری، در تهران قدیم، در دسته‌ی نخل‌گردانی چند نفر از علما و روحانیون محله پیشاپیش نخل بی دستار و پابرهنه و در پس آن گروهی در حالی که بر سینه می‌زدند و خاک بر سر می‌افشاندند، حرکت می‌کردند.
دماوند
مراسم عاشورای حسینی در دماوند و آبادی‌های آن از دیرباز با شکوه و جلال ویژه‌ای برگزار شده است. نخل‌گردانی از سنت‌های قدیم مردم این منطقه در ایام محرم است که هنوز در برخی آبادی‌های آن رواج دارد.
منبع: کجارو
